Στη σύγχρονη κουλτούρα, η ακαριαία ικανοποίηση—μέσω binge watching σειρών, social media, online πορνογραφίας—μοιάζει να έχει γίνει κυρίαρχος στόχος της ζωής. Όμως, ο Πλάτωνας μας υπενθυμίζει ότι το να νιώθεις καλά δεν σημαίνει πάντα ότι ζεις καλά.
Σύμφωνα με τον αρχαίο φιλόσοφο, δεν είναι όλες οι ηδονές αυθεντικές· ορισμένες μας απομακρύνουν από την πραγματικότητα και από την αληθινή ευδαιμονία.
Η ηδονή ως ψευδαίσθηση
Στον διάλογο Φίληβο, ο Πλάτωνας διακρίνει τις ηδονές σε «γνήσιες» και «ψευδείς». Οι ψευδείς είναι αυτές που βασίζονται σε λανθασμένη αντίληψη του κόσμου — είτε επειδή αντιλαμβανόμαστε λάθος την αλήθεια είτε επειδή δίνουμε υπερβολική αξία σε κάτι απατηλό. Η ψευδής ηδονή λειτουργεί σαν ψευδής πίστη: μπορεί να είναι «πραγματική» εμπειρία ως συναίσθημα, αλλά δεν ανταποκρίνεται σε ό,τι ισχύει στην πραγματικότητα.
Παραδείγματος χάριν, αν καυχιέμαι για ένα iPhone που αποδεικνύεται «μούφα» ή η ευτυχία από την αγορά του βασίζεται σε κοινωνική επιβεβαίωση και όχι σε πραγματική αξία, τότε η ηδονή που νιώθω είναι παραπλανητική.
Κάτι αντίστοιχο (αν και σε πολλούς θα φαντάζει «τραβηγμένο») μπορεί κανείς να πει πως ήταν η ψευδαίσθηση στο σπήλαιο της Πολιτείας, όπου οι σκιές στα βράχια φάνταζαν ως πραγματικές.
Έτσι, και αυτές οι ηδονές μας κρατούν αιχμάλωτους σε έναν κόσμο ψευδούς αντίληψης.
Οι σωματικές απολαύσεις
Ο Πλάτωνας ισχυρίζεται ότι η απόλαυση δεν είναι απλώς σωματική αίσθηση, αλλά μια νοητική εκπροσώπηση — μια «προσθετική» αξιολόγηση της πραγματικότητας. Δηλαδή, όταν νιώθουμε ηδονή, το μυαλό δεν αντιδρά απλώς, αλλά αναπαριστά το αντικείμενο ως κάτι καλό, σημαντικό και σχετικό με την ευημερία μας
Γι’ αυτό, αν η εκπροσώπηση είναι λανθασμένη — είτε σε πληροφοριακό είτε σε αξιολογικό επίπεδο — η ηδονή αποτυγχάνει να συνδεθεί με κάτι πραγματικό. Ακόμα και αν η ένταση είναι υψηλή, εφ’ όσον υπάρχει ασυνέπεια με την πραγματικότητα, η εμπειρία γίνεται ψευδής.
Η παράσταση της οπτικής πλάνης
Η σύγκριση με μια οπτική πλάνη είναι χαρακτηριστική. Όπως ένα αντικείμενο προκαλεί ψευδή αντίληψη μεγέθους, έτσι κι οι ηδονές μπορούν να υπερεκτιμώνται — να φαίνονται πιο «σπουδαίες» από όσο είναι πραγματικά.
Αυτή η σύγχυση είναι πλατωνική: η αισθητηριακή εμπειρία της ηδονής «τυφλώνει» την κρίση μας και μας απομακρύνει από τη γνήσια κατανόηση.
Ο σώφρων νους
Για τον Πλάτωνα, η ευδαιμονία — ή αληθινή ευτυχία — δεν εξαρτάται από την ένταση ή τη συχνότητα της ηδονής, αλλά από την αλήθεια και την επίγνωση. Η φιλοσοφική ζωή, που προάγει την κριτική σκέψη και την αυτογνωσία, επιτρέπει την αναγνώριση των ψευδών ηδονών και την επιλογή εκείνων που συνάδουν με την πραγματική μας φύση και το κοινό καλό
Ακόμα και στον Φαίδωνα, την απολογία του Σωκράτη, λέει ότι η φιλοσοφία είναι «προετοιμασία θανάτου» — δηλαδή προετοιμασία για την αποδέσμευση της ψυχής από τις σωματικές επιθυμίες και απολάυσεις. Οι πραγματικοί φιλόσοφοι επιδιώκουν την κάθαρση από τις ψευδείς ηδονές όσο ζουν, ακόμα κι αν αυτή η κάθαρση δεν είναι πλήρης όσο βρίσκονται μέσα σε ένα σώμα.
Πόσο επίκαιρες είναι η ιδέες του Πλάτωνα τελικά;
Σε μια εποχή όπου κυριαρχεί η μηδενική αναβολή της ικανοποίησης, οι πλατωνικές ιδέες αποκτούν ιδιαίτερη επικαιρότητα και βάθος.
Η τάση για συνεχείς «εκρήξεις» ντοπαμίνης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης —μέσα από likes, shares και εφήμερη επιβεβαίωση— μπορεί να οδηγεί σε ψυχική αποξένωση και ηθική αποσταθεροποίηση, όταν απουσιάζει η ουσιαστική σύνδεση με τον εαυτό και τους άλλους.
Παράλληλα, η εικονική πραγματικότητα των ψηφιακών παιχνιδιών και η βιντεοποίηση της καθημερινότητας θυμίζουν έντονα τις σκιές του σπηλαίου στην Πολιτεία του Πλάτωνα: παραστάσεις που προβάλλονται ως πραγματικές, αλλά στερούνται αυθεντικού περιεχομένου και νοήματος, απομακρύνοντάς μας από τη δράση, τη δημιουργία και την ουσιαστική συνύπαρξη.
Επιπλέον, η υπερεπένδυση σε υλικά αγαθά ως μέσο ευτυχίας συχνά αποδεικνύεται ψευδαίσθηση· όταν παραμερίζονται η πνευματικότητα, οι διαπροσωπικές σχέσεις και η κοινωνική προσφορά, η αναζήτηση της ευδαιμονίας μετατρέπεται σε κούφια κατανάλωση.
Έτσι, οι πλατωνικές προειδοποιήσεις παραμένουν εξαιρετικά επίκαιρες, υπενθυμίζοντάς μας ότι δεν αρκεί να αισθανόμαστε καλά, αλλά χρειάζεται να ζούμε καλά — σε αρμονία με την αλήθεια και την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ποια ηδονή αξίζει;
Η πλατωνική απάντηση δεν είναι η πλήρης άρνηση της ηδονής, αλλά η διακριτική επιλογή: να διακρίνουμε ποιες ηδονές είναι αληθινές, σχετικές με γνώση, εσωτερική ανάπτυξη και ευδαιμονία, και ποιες είναι παραπλανητικές, ρηχές ή αυτοκεντρικές
Η κατάκτηση της σοφίας — δηλαδή της ικανότητας να αντιλαμβανόμαστε και να αξιολογούμε ορθά την πραγματικότητα — αποτελεί την μόνη «νόμιμη» ανταλλακτική μονάδα για ηδονές, πόνο ή φόβο. Μόνο μέσα από τη σοφία, μπορούμε να ζήσουμε με ανδρεία, σωφροσύνη και δικαιοσύνη — αρετές που δεν εξαρτώνται από την ψευδαίσθηση, αλλά από τη σχέση μας με την αλήθεια.
Η σύγχρονη επιδίωξη του αισθητού και άμεσου ευχαρίστησης είναι κολλημένη σε έναν φαύλο κύκλο ψευδών ηδονών. Ο Πλάτωνας, όμως, μας υπενθυμίζει ότι η πραγματική ζωή δεν καθορίζεται από το συναίσθημα, αλλά από τη σχέση του νου μας με την αλήθεια. Οι ψευδείς ηδονές μας απομακρύνουν από την πραγματικότητα, ενώ η αληθινή ευδαιμονία απαιτεί επεξεργασία, κριτική σκέψη και εσωτερική καθαρότητα.
Έτσι, ένα τέτοιο όραμα για την καλή ζωή μάς δείχνει τον δρόμο: όχι προς την άμεση ικανοποίηση, αλλά προς την ηδονή που ευθυγραμμίζεται με την αλήθεια και την ανθρώπινη ολοκλήρωση.
The post Η ηδονή ως ψευδαίσθηση: Γιατί ο Πλάτωνας μας συμβούλευε να μην περνάμε συνέχεια καλά; appeared first on Polis Media.
